ویرایش جدید مبحث 19 با هدف جواب گویی به انتظار اصـلی تعریف شـده در ماده 18 قانون اصـلاح الگوی مصـرف و آیین نامه اجرایی آن، یعنی لزوم بازنگری مقررات ملی، به منظور تعیین رده انرژی و جهت گیری به ســوی ســاختمان ســبز، به عنوان یک وظیفه برای وزارت راه وشـهرسـازی، صـورت گرفته اسـت. این ویرایش تحولی جدی در زمینه روش های طراحی و اجرای سـاختمان به همراه داشته است. در شـــهریورمـاه 1399 ویرایش جـدیـد مبحـث ابلاغ گردیـد. البتـه، بـایـد بـه این نکتـه اشـــاره کرد کـه همـاننـد تمـامی دیگر مبـاحـث مقررات ملی سـاختمان، از زمان ابلاغ، به مدت یک سـال امکان انتخاب بین ویرایش قبلی و جدید وجود داشـت. برای تهیه متن ویرایش جدید که چهارمین ویرایش مبحث محسـوب می گردد، 10 قانون و کد معتبر انرژی، در سـطح جهانی و منطقه ای مورد بررسـی و اریابی قرار گرفتند؛ گزارش مقایسـه فنی قوانین و کدهای بررسـی شـده توسـط مرکز تحقیقات راه، مسـکن و شـهرسـازی تهیه گردید. در این مقاله تلاش می گردد علاوه بر تشــریح تغییرات ایجادشــده دراین ویرایش فرصــت ها و تهدیدهای ایجادشــده نیز مطرح گردد.
به طور متوســط هر نه تا ده ســال ویرایش جدیدی برای مبحث 19 تهیه و ابلاغ شــده اســت. در برخی از ویرایش های جدید تغییرات جدی و در برخی تغییرات جزئی صورت گرفته است. همانطور که می توان تصـور نمود، ویرایش اول (70) به سـاده ترین زبان اسـاسـی ترین اصـول را با روش های تجویزی و موازنه ای (کارکردی) مطرح کرد. البته روش موازنه ای که در این ویرایش معرفی شــد حجمی بود و شــباهت چندانی که روش موازنه ای ویرایش های بعدی نداشـت. علاوه بر این، ضـوابط مطرح شـده به پوسـته خارجی محدود می شـد و الزامی در خصـوص تأسیسات مکانیکی و برقی وجود نداشت.
ویرایش دوم (81) دارای تفاوت های قابل توجهی نسبت به ویرایش اول بود، که اهم آنها عبارتند از:
پهنه بندی کشور از نظر درجه انرژی (زیاد، متوسط و کم) و تفکیک الزامات برای مناطق با درجه انرژی متفاوت؛ –
طرح ضوابطی در خصوص تأسیسات مکانیکی و برقی؛
– تغییر اساسی روش موازنه ای (کارکردی)؛
– ارائه توصیه هایی برای بهره گیری از انرژی های تجدیدپذیر؛
– ارائه راهنمای مبحث 19 حاوی توضیحات تکمیلی در خصوص روش های طراحی.
در ویرایش ســوم تحول و تغییر بنیادی صــورت نگرفته اســت، و صــرفاً رفع ابهامات و تدقیق مقادیر ارائه شــده برای روش های تجویزی و موازنه ای در شرح خدمات این ویرایش قرار داشته است.
شـاید بتوان گفت که بیشـترین میزان تغییر در ویرایش چهارم رخ داده اسـت، و جزییات آن در ادامه تشـریح خواهد گردید. دلایل متعددی برای این تحول اساسی وجود دارد که اهم آنها عبارتند از:
تحولات چشـمگیر در دهه های اخیر در کشـورهای توسـعه یافته و در حال توسـعه، با توجه به سـهم عمده مصـرف انرژی در بخش ساختمان؛
– انتظارات به جای ایجاد شـده در جامعه مهندسـی و نهادهای مرتبط با موضـوع بهینه سـازی مصـرف انرژی در سـاختمان، برای همگام شــدن با مقررات و اســتانداردهای معتبر و بهره گیری از ابزارهایی نظیر نرم افزارهای شــبیه ســازی برای تدقیق محاسبات و طراحی ها؛
– لـزوم بـازنـگـری مـقـررات مـلـی، بـه مـنـظـور تـعـیـیـن رده انـرژی و جـهـت گـیـری بـه ســـوی ســــاخـتـمـان ســـبـز (طبق ماده 18 قانون اصلاح الگوی مصرف و آیین نامه اجرایی آن، به عنوان یک وظیفه برای وزارت راه وشهرسازی)
همان گونه که مطرح گردید، برخلاف ویرایش سـوم، تغییرات اسـاسـی در ویرایش چهارم صـورت گرفت که بخش اعظم آن مرهون حمایت های معنوی و مالی معاونت علمی و فناوری ریاسـت جمهوری بود. لازم به ذکر اسـت که در سـال 1396 پروژه ای تحت عنوان ((بهینه سـازی انرژی و محیط زیسـت در سـاختمان (EEEB) ))تعریف و اجرا گردید که زیرپروژه های متعددی را در بر می گرفت. یکی از مهم ترین پروژه هایی که به مرکز تحقیقات راه، مسـکن و شـهرسـازی محول گردید «بازبینی و تدوین ویرایش جدید مبحث 19» بود. لازم به ذکر اسـت که علاوه بر اعطای حمایت مالی، معاونت علمی وفناوری ریاسـت جمهوری و سـازمان بین المللی UNDP کارشـناسـان بین المللی مطرحی را نیز برای نظارت عالیه به این پروژه کلیدی در نظر گرفتند. در نتیجه، با بهره گیری از نظرات اصـــلاحی ناظران پروژه، تأیید ویرایش جدید توســـط متخصـــصـــین بین المللی انطباق ویرایش جدید با رویکردهای مطرح و به روز جهانی را به همراه داشته است
لازم بـه ذکر اســـت کـه بـه موازات پروژه تـدوین ویرایش جـدیـد، پروژه دیگری نیز برای «تعیین ضـــخـامـت هـای بهینـه عـایق کـاری حرارتی جدارهای پوسـته خارجی» تعریف و اجرا شـد، که امکان تدقیق مقادیر تعیین شـده در مبحث را فراهم نمود. به موازات این پروژه، پروژه دیگری نیز برای تهیه فایل های اسـتاندارد آب وهوایی برای 80 شـهر کشـور عملیاتی شـد؛ لازم به ذکر اسـت برای کاربرد نرم افزارهای شبیه سازی انرژی، وجود فایل های استاندارد آب وهوایی سالانه الزامی است.
علاوه بر این پروژه ها، پروژه «راه اندازی سـامانه ملی پایش مصـرف انرژی ٌ (به صـورت پایلوت و در مقیاس محدود)» نیز، که قابلیت بارگذاری و نگهداری داده های محاسـبات انرژی و طراحی های سـاختمانهای نو را دارد، انجام گردید. متأسـفانه، با وجود اهمیت این سـامانه برای دسـت یابی به شـناختی دقیق در خصـوص مصـرف انرژی مناطق مختلف کشـور و پیگیری های مسـتمر صـورت گرفته توسط مرکز تحقیقات، تا این تاریخ دفتر امور انرژی سازمان بودجه ای را برای این اقدام مهم اختصاص نداده است
. در سـال های پایانی پروژه «بهینه سـازی انرژی و محیط زیسـت در سـاختمان «(EEEB) در سـال ،1399 پروژه پایلوت «طراحی و اجرای سـاختمان های کم انرژی بنفشـه در منطقه شـهریار تهران» انجام شـد، که در آن، یکی از طرح های انبوه سـازی مسـکونی شـرکت سـرمایه گذاری مسـکن (شـعبه تهران)، با مشـاوره و نظارت عالیه مرکز تحقیقات راه، مسـکن و شـهرسـازی، موفق به دریافت رده کم انرژی (EC+)گردید. این پروژه نشــان داد که با صــرف هزینه های بســیار اندک (در مقایســه با هزینه های کلی پروژه ) می توان به رده های بالای انرژی دست یافت
اهم تغییرات کلی صورت گرفته در فصول و بخش های مختلف مبحث به شرح زیر می باشد: –
در ویرایش های پیشـین دو روش طراحی پوسـته خارجی سـاختمان مطرح شـده بود. در ویرایش جدید، علاوه بر دو روش )تجویزی(و )موازنه ای (کارکردی)(، دو روش دیگر، تحت عناوین «نیاز انرژی» و «کارایی انرژی» نیز مطرح شـده اند. لازم به ذکر اسـت روش «تجویزی» سـاده ترین روش و روش «کارایی انرژی» تخصـصـی ترین روش طراحی هسـتند. در عین حال، کمترین گزینه ها در طراحی و بیشــترین هزینه اجرا در حالت اســتفاده از روش تجویزی اســت، درحالی که بیشــترین گزینه ها و حق انتخابها در طراحی و کمترین هزینه اجرا در صــورتی قابل دســت یابی اســت که از روش ))کارایی انرژی(( استفاده شود.
علاوه بر رده «ساختمان های مطابق مبحث19 «(EC) که پایین ترین رده انرژی تلقی می شود، سه رده انرژی دیگر، تحت عناوین «سـاختمان کم انرژی «(EC+)،» سـاختمان بسـیار کم انرژی « (EC++)و «سـاختمان با مصـرف انرژی نزدیک به صـفر «(ECnZ) نیز تعریف شـده اسـت.لازم به ذکر اسـت رده های انرژی بالاتر از EC، تا زمانی که الزامی برای دسـتیابی به این رده ها در دیگر قوانین و آیین نامه ها مطرح نشده باشد، اختیاری می باشد.
لازم به توضـیح اسـت که چنین الگویی در دیگر کشـورها نیز در نظر گرفته شـده اسـت. برای مثال، در کشـورهای اروپایی، طراحی و اجرای «سـاختمان های با مصـرف انرژی نزدیک صـفر» تا پایان سـال 2018 اختیاری بود، ولی از آغاز سـال 2019 مطابق ضــوابط جدید اروپا، لازم اســت طراحی و اجرای تمامی ســاختمان های عمومی جدید مطابق ضــوابط تعیین شـده برای «سـاختمان های با مصـرف انرژی نزدیک صـفر» باشـد. لازم به ذکر است که علاوه بر این، مقرر شده است که از پایان سـال 2020 مبنای طراحی و اجرای تمامی سـاختمان های نو «سـاختمان های با مصـرف انرژی نزدیک صـفر» باشد.
فصـل بندی بخش های مربوط به روش های طراحی نیز تغییر کرده اسـت، و فصـول 5 تا ،8 هر یک به یکی از روش های مطرح شـده اختصـاص یافته اند، و زیرفصـل هایی تحت عنوان «پوسـته خارجی»، «تأسـیسـات مکانیکی» و «تأسـیسـات برقی»، برای هر یک از فصـول مربوط به روش های طراحی در نظر گرفته شـده اسـت. علاوه بر این، فصـلی نیز تحت عنوان «ضـوابط اجباری» در نظر گرفته شده است که حاوی ضوابطی است که در تمامی ساختمان ها باید رعایت شوند
. – در روش های مختلف طراحی، ضوابط جدیدی برای بهره گیری از سیستم های بر پایه انرژی های تجدیدپذیر، در نظر گرفته شده است
. در بخش های مرتبط با پوسته خارجی ساختمان ها، تغییرات اصلی به شرح زیر می باشد:
نزدیک شــدن ســاختار روش کارکردی به ســاختار روش تجویزی، و تأمین امکان طراحی با این دو روش، بدون نیاز به محاسـبه پل های حرارتی، و همچنین رفع کاسـتی های مربوط به مقاومت های حرارتی و ضـرایب انتقال حرارت جدارهای در ارتباط با فضاهای کنترل نشده
– تأمین امکان بهره گیری از مصالح و فراورده های نوین، نظیر عایق های منعکس کننده، با مقاومت های حرارتی بهبود یافته؛
تأمین امکان بهره گیری از فراورده ها و سیستم های ذخیره سازی انرژی، نظیر مواد تغییرفازدهنده؛ – فراهم سـازی امکان کاربرد جدارهای نورگذر با عملکرد حرارتی بهبودیافته (نظیر شـیشـه های کم گسـیل).
لازم به ذکر اسـت در ویرایش قبلی، در طراحی تنها ضـریب انتقال حرارت شـیشـه و یا پنجره در نظر گرفته می شـد. در ویرایش جدید، علاوه بر ضـریب انتقال حرارت، جهت گیری پنجره، ضـریب بهره گرمایی خورشـیدی و همچنین نسـبت ضـریب عبور نور مرئی به ضــریب بهره گرمایی خورشــیدی نیز در طراحی تعیین کننده هســتند. از طرف دیگر، مشــخصــات در نظر گرفته شـده برای سـاختمان مرجع، برای مناطق سـردسـیر (نیاز گرمایی غالب) و گرمسـیر (نیاز سـرمایی غالب)، و برای جهت های مختلف، متفاوت است، تا جدار نورگذر در نظر گرفته شده برای ساختمان مرجع بیشترین انطباق را با منطقه اقلیمی مورد نظر داشته باشد.
بهره گیری از سـیسـتم های هوشـمند و پاسـخگو برای انطباق با نیازهای واقعی و مقطعی سـاختمان در رابطه با پوسـته خارجی؛
– در نظر گرفتن مشـخصـات متفاوت در سـاختمان مرجع برای مناطق سـردسـیر (نیاز گرمایی غالب) و گرمسـیر (نیاز سـرمایی غالب
علاوه بر این، اهمیت ویژه ای به موضـوع بهره گیری از روشـنایی طبیعی معطوف شـده اسـت، تا علاوه بر ارتقاء شـرایط محیط داخل، مصرف روشنایی مصنوعی نیز تا حد ممکن کاهش یابد
. در بخش های مرتبط با تأسیسات مکانیکی ساختمان ها، تغییرات اصلی به شرح زیر می باشد: – توجه به موضــوعات کلیدی، از جمله حداقل بازدهی تجهیزات، کنترل و پایش، بازیافت و ذخیره ســازی انرژی، علاوه بر موارد مطرح شده در ویرایش قبلی؛ –
مطرح شـدن ضـوابط جدید برای بهره گیری از سـیسـتم های برپایه انرژی های تجدیدپذیر، در روش های مختلف طراحی، و در نظر گرفتن امکان جایگزینی استفاده از سیستم های تجدیدپذیر با ارتقاء مشخصات حرارتی بام؛
معطوف کردن اهمیت ویژه به موضــوع بهره گیری از روشــنایی طبیعی، در جهت ارتقاء شــرایط محیط داخل، و کاهش مصرف روشنایی مصنوعی (تا حد ممکن)؛
در بخش های مرتبط با تأسیسات برقی ساختمان ها، تغییرات اصلی به شرح زیر می باشد:
پرداختن به موارد مهم، از جمله کاربرد ســیســتم های تولید همزمان، ترانســفورماتورها، مولدهای نیروی برق اضــطراری،
بانک های خازن، سیستم های اندازه گیری، آسانسورها و پلکان های برقی
توجه به روشنایی مصنوعی، سیستم های کنترل و موتورها
. تغییرات قابل توجهی نیز در پیوست ها اعمال شده است که اهم موارد آن عبارتند از:
در نظر گرفتن پیوسـتی (پیوسـت 1) تحت عنوان فهرسـت واژگان، حاوی واژه های معادل به زبان انگلیسـی، به جای مقادیر فیزیکی اصلی، تعاریف و علایم؛
– حذف پیوست «روش محاسبه شاخص خورشیدی»، با توجه به تغییر الگوی طراحی شیشه ها و پنجره ها؛
اضـافه کردن پیوسـت جدید (پیوسـت 5) تحت عنوان «برنامه زمانی بهره برداری سـاکنین و عملکرد تجهیزات» برای ایجاد هماهنگی های لازم برای طراحی با استفاده از نرم افزارهای تخصصی
انتقال روش محاسـبۀ ضـریب کاهش انتقال حرارت طرح به پیوسـت 6 (در ویرایش قبلی، روش محاسـبه در فصـل پوسـته خارجی ساختمان آمده بود)
با وجود این که ویرایش جدید مبحث 19 حاوی اکثریت انتظارات مطرح شـده توسـط جامعه مهندسـی کشـور بود، ولی عدم وجود هماهنگی های لازم در نهادهای مختلف مرتبط باعث ایجاد مشـکلات جدی در اجرایی شـدن این مبحث شـده اسـت. در این بخش تلاش می گردد به مهمترین موارد اشاره گردد:
از آنجا که طبق ماده -19 -3 -2 -1- 1 مبحث 19 اســـتفاده از روش های تجویزی و موازنه ای (کارکردی) تنها در صـــورت تحقق پنج شـرط، به صـورت همزمان، مجاز اسـت و سـه شـرط اصـلی عبارتند از زیربنای مفید سـاختمان کمتر یا مسـاوی 2000 مترمربع، تعداد طبقات (بدون احتسـاب طبقات مربوط به فضـاهای کنترل نشـده نظیر پارکینگ و انبار) کمتر یا مسـاوی 9 طبقه و درصـد شـیشـه در نمای کمتر از 40 درصـد.
به عبارت دیگر، برای بخش قابل توجهی از سـاختمان های شـهرهای بزرگ، امکان طراحی به روش های تجویزی و موازنه ای منتفی شده است و باید لزوماً از روش های نیاز انرژی یا کارایی انرژی اسـتفاده شـود. از طرف دیگر، طبق بند 19 -1-1مبحث (دامنه کاربرد)، صـلاحیت طراحی، برای اسـتفاده از روش های «نیاز انرژی» (فصـل 19-6) و «کارایی انرژی» (فصـل 19-7)، باید توسـط وزارت راه وشـهرسـازی تعیین گردد، ولی تا این تاریخ فرایند احراز صـلاحیت مشـخص نشـده اسـت. در نتیجه، تا زمانی که این موضـوع تعیین تکلیف نگردد طراحی و اجرای سـاختمان های با بیش از 2000 مترمربع یا با بیش از 9 طبقه یا با بیش از 40 درصـد شـیشـه در نما، مطابق مقررات، تخلف محسـوب می گردد. متأسـفانه، با وجود پیگیری های متعدد، تا این تاریخ به این موضـوع مهم رسیدگی و اعلام طریق نشده است.
در تمامی کشـورهای توسـعه یافته و در بخش اعظم کشـورهای در حال توسـعه، الگوسـازی برای رعایت مقررات توسـط نهادهای دولتی انجام می شـود. برای مثال، در اتحادیه اروپا، مقرراتی وضـع گردید تا تمامی سـاختمان های عمومی جدید و یا موجود بهسـازی شـده، از سـال 2019 مصـرف انرژی نزدیک به صـفر داشـته باشـند؛ پس از نزدیک به دو سـال، این الزام به سـاختمان های خصـوصـی نیز تعمیم داده شـد. در حالی که در ایران، مقررات انرژی (مبحث 19) که در سـال 1371 برای سـاختمان های بخش خصـوصـی الزامی شـد، تنها در سـال ،1399 یعنی بعد از 28 سـال، توسـط سـازمان برنامه برای سـاختمان های عمومی الزامی گردید! حتی با وجود این الزام دیرهنگام، تا این تاریخ هیچ بازخوردی در خصـوص رعایت مبحث 19 در پروژه های جدید دولتی دریافت نشده است.
– مبحث جدید مقررات ملی ســاختمان، در خصــوص بهســازی، صــرفاً به موضــوعات ســازه ای و ایمنی در برابر حریق پرداخته اسـت. به عبارت دیگر، مابقی مقررات ملی، از جمله صـرفه جویی در مصـرف انرژی، نادیده گرفته شـده و فرصـتی طلایی برای بهبود همزمان عملکرد حرارتی ساختمان سوزانده شده است
با توجه به موضوعات مطرح شده در بخش های قبلی، تکمیل ویرایش جدید و زمینه سازی ویرایش آینده مبحث 19 مقررات ملی ساختمان باید دارای چارچوب و اهداف دنبال شده زیر باشد:
بـه دلیـل عـدم تخصـــیص بودجـه لازم، بـازبینی جلـدهـای یـک و دو راهنمای مبحث 19 تا این تاریخ انجام نشـده اسـت. بدیهی اسـت این خلاء اسـاسـی مشـکلی جدی بر سـر راه اجرایی شـدن ویرایش جدید مبحث محسوب میگردد
بـا توجـه بـه اهمیـت موضـوعات محیط زیسـتی (سـاختمان های سـبز)، و تأکید ماده 18 قانون اصـلاح الگوی مصـرف، لازم اسـت چارچوب و هدفی بسـیار متعالی تر از صـرفه جویی در مصـرف انرژی، یعنی جهت گیری به سـوی سـاختمان سـبز، برای ویرایش آینده مبحث 19 در نظر گرفته شود
. در همین راسـتا، مرکز تحقیقات راه، مسـکن و شـهرسـازی از سـال 1397 اقدام به انجام پروژه ای نموده اسـت که در آن، در گام اول الگوهای در نظر گرفته شـده در 13 مرجع معتبر جهانی و منطقه ای مورد بررسـی و مقایسـه قرار گرفته اسـت. در گام های بعدی، پس از جمع بندی نتایج حاصـل از تحلیل ها و مقایسـه ها، الگویی برای ایران پیشـنهاد گردیده است، که پس از برگزاری جلسـات هم اندیشـی با حضـور نمایندگان و صـاحب نظرترین متخصـصـین در زمینه های مختلف مطرح در سـاختمان های سـبز، وزن دهی به معیارهای مختلف تعیین شـده صـورت گرفته اسـت. به این ترتیب، راه برای دسـتیابی به الگوی ملی ارزیـابی و رده بنـدی ســـاختمـان هـای ســـبز هموار گردیـده اســـت. امیـدواریم کـه در آینـده ای نزدیـک، الگوی تهیه شده، به عنوان مدرک پشتیبان و آیین نامه اجرایی دوم ماده 18 قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی ابلاغ گردد
امید است در آینده ای نه چندان دور شاهد رفع چالش های مطرح و اجرایی شدن هرچه بهتر و بیشتر ضوابط مطرح شده در ویرایش جدید مبحث 19 باشیم.
گزیده ای از همایش انرژی در ساختمان- آبان ماه1402-شیراز
دکتر بهروز محمدکاری
